Öğretim Stratejileri, Yöntemleri ve Teknikleri Konusunda Öğretmenlere Genel Açıklama
Dr. Yüksel Yeşilbağ
Giriş
Öğretim stratejileri, yöntemleri ve tekniklerinin sınıf içinde kullanımı konusunda birçok öğretmen uygulamada çeşitli problemler yaşamaktadır. Problemlerin temel nedeni, strateji, yöntem ve tekniklerin birbirine karıştırılması ve bunların öğretimdeki felsefe ile bütünleştirilememesidir. Bu nedenle bu yazıda okuyucuların aşağıdaki beş soruya cevap verebilecek bilgiyi edinmesi amaçlanmaktadır.
1. Öğretim stratejisi, yöntemi ve tekniği arasındaki fark nedir?
2. Öğrencilerimize dersin içeriğini öğretirken neden zorlanıyoruz?
3. Öğrencinin öğrenmesinde öğretim yöntem ve tekniklerinin rolü nedir?
4. Her bir derste, her bir konuda farklı öğretim yöntem ve tekniklerinin kullanılması gerekli midir?
5. Öğrencinin öğrenme biçimleri ile öğretmenin kullandığı öğretim yöntem ve teknikleri arasında ilişki olmalı mıdır?
6. Öğretim yöntem ve teknikleri açısından en çok hangi alanda problemler yaşıyorsunuz?
Bilindiği gibi insanlar duyu organları aracılığıyla öğrenirler. Kişinin hangi organı ne kadar verimli kullandığı ise onun en başta bireysel özellikleriyle, daha sonra da alışkanlıklarıyla yakından ilişkilidir. Örneğin görme duyusunu yeterince kullanamayan kişiler diğer duyularını (duyma, dokunma, koklama) çok daha etkili bir şekilde kullanmaya başlarlar . Yapılan araştırmalara göre insanların duyu organları ile öğrenmeleri arasındaki ilişki genel olarak şöyledir.
Duyu Öğrenme
Tatma %1
Dokunma %2
Koklama %4
Duyma %10
Görme %83
Bununla birlikte öğrenme üzerine yapılan gerek beyin temelli gerek eğitim bilimsel çalışmalar öğrenmeyi kolaylaştıran noktaları keşfetmeye çalışarak öğretmenlere faydalı bilgiler sunmaktadır. Yapılan tüm çalışmalar sonucunda genel olarak aşağıdaki öğrenme yaklaşımları ortaya konmuştur.
• Problem çözmeye dayalı öğrenme: Bu öğrenme yaklaşımının temeli “yaparak-yaşayarak öğrenme” ilkesidir. Temel amacı; öğrencileri mesleki yaşamda karşılaşabilecekleri durumlara uygun koşullarla karşı karşıya getirerek onlara günlük yaşam problemlerinin üstesinden gelebilmeyi öğrenmelerine yardımcı olmaktır.
• İşbirliğine dayalı öğrenme: Öğrenciler; öğrenme ortamında arkadaşlarıyla birlikte çalışarak öğrenmelerini yapılandırmaktadırlar.
• Buluş yoluyla öğrenme: Öğrenci sadece uyaranlara cevap veren değil, içsel tepkilerle etkin biçimde araştırarak öğrenen kişidir. Öğrenmenin etkili ve kalıcı olduğu görüşü kabul edilmektedir.
• Proje tabanlı öğrenme: Bir konunun derinlemesine araştırılmasına odaklanır. Burada amaç, öğrencilerin konu hakkında bilgi edinmeleri ve edindikleri bilgileri kullanabilmeleridir.
• Aktif öğrenme: Öğrenmeyi öğrenme amaçlı eğitimdir. Hızlıdır, eğlencelidir, destekleyicidir ve çekicidir.
• Çoklu zekâ kuramı: Bu kurama göre insanlar;
1-Sözel Dil Zekası
2-Mantıksal Matematiksel Zeka
3-Görsel-Uzaysal Zeka
4- Müziksel Ritmik Zeka
5-Bedensel Kinestetik Zeka
6-Kişilerarası Sosyal Zeka
7-Kişisel İçsel Zeka
8-Doğacı Zeka
olmak üzere sekiz farklı yeteneğe sahiptir. Ama her zaman daha fazlası olabilir. Bazı yetenekler bazı insanlarda ön plana çıkar. Her insanın iyi olduğu bir alan mutlaka vardır. Çocuklarda başarı duygusunu pekiştirmek için ailelerin çocuklarının yetenek alanlarını fark etmiş olmaları ve okullarda farklı etkinlik alanları olması çok önemlidir.
• Tam öğrenme: Her öğrencinin kendi hızında ilerlemesine olanak tanıdığı ve bunun için öğrenciye ihtiyacı olduğa kadar zaman verdiği için öğrenciler arasında eşitliği sağlayan öğrenme kuramıdır. İlk aşamadan son aşamaya kadar öğrenme ürünleri sürekli olarak değerlendirilir.
• Yaşam boyu öğrenme: Temel ilkesi bilinçli ve amaçlı olarak yaşam boyunca öğrenmeye devam etmektir. Yaşam boyu öğrenme, hem mesleki gelişime hem de yaşamı zenginleştirmeye/bireysel gelişime katkıda bulunur. Yaşam boyu öğrenme sürecinde eğitim öğretmen merkezli değil, öğrenen merkezlidir. Öğretmenin bilginin tek kaynağı olma rolü değişmiştir.
Yukarıdaki bilgiler ışığında her kişinin hangi duyusunu daha fazla kullandığını ve öğrenme biçimini gözlemleyerek, yani kolay öğrendiği öğrenme yolunu kullanarak ona öğrenmede zorlandığı pek çok şeyin öğretilebileceği söylenebilir.
Öğretim Stratejileri
Konuya girmeden önce temel kavramların tanımlarını yapmak gerekir. Öğretim, kısaca öğrenmenin belli bir amaç doğrultusunda başlatılması, yönlendirilmesi, kolaylaştırılması ve gerçekleştirilmesi sürecidir.
Öğretim stratejisi, bir eğitimcinin, dersin (veya bir konunun) öğretilmesinde hedefe ulaşmak için seçeceği öğretim yöntemi, çeşitli teknikler ve hatta değerlendirme biçiminin uyum içinde olmasıdır.
Öğretim yöntemi, bir konuyu öğretmek için öğretim sürecini planlayarak bu plan doğrultusunda izlenen yoldur.
Öğretim tekniği ise öğrenmeyi artırmak ve öğretimi etkili hale getirmek için öğretim yöntemini uygulamaya koyma biçimidir.
Bu kavramlar arasındaki ilişki aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
Şekil 1: Öğretim Stratejileri, Yöntemleri ve Teknikleri Arasındaki İlişki
Yapılan araştırmalar sonucunda dört temel öğretim stratejisi olduğu ortaya konmuştur. Bunlar aşağıda sıralanmış fakat olumlu ve olumsuz yönleri, aşamaları, etkili bir biçimde yararlanılabilmesi için önceden yapılması gerekenler ayrıntıları ile verilmemiştir.
1. Sunuş yoluyla öğretme: Öğrenci, her zaman hangi bilginin önemli, hangi ipuçlarının problem çözümü için uygun olduğunu bilemeyebilir. Bu nedenle, özellikle herhangi bir konu alanıyla ilgili öğrenmesi gereken kavramları, ilkeleri, fikirleri kendine sunulanı alma yoluyla kazanabilir. Açıklayıcı, yorumlayıcı bir yaklaşımla kavram ve genellemelerin öğretildiği bir öğretim stratejisidir.
2. Buluş (keşfetme) yoluyla öğretme: Öğretmenin önceden paketlenmiş bilgiyi öğrenciye sunmaktan çok, öğrencinin kendi kendine öğrenebileceği ortamı oluşturduğu bir öğretim stratejisidir.
3. Araştırma - inceleme yoluyla öğretme: Öğrencileri bilimsel araştırma yöntemlerine alıştırma yaklaşımıdır. Öğrenci, çevredeki problemleri algılar, tanımlar, verileri toplar, çözüm yolları geliştirir. Bu şekilde yetişen öğrenciler, gelecekte karşılaşacakları problemleri de bilimsel yöntemlerle çözmeyi öğrenmiş olurlar.
4. Tam öğrenme: Benjamin Bloom’un “uygun koşullar sağlanırsa hemen hemen tüm öğrencilerin okulların öğretmeyi hedeflediği tüm davranışları öğrenebileceği” hipotezine dayanır.
Öğretim yöntemleri
Öğretme konusunda çalışan eğitim bilimcilerden bazıları öğretim yöntemleri ile teknikleri arasındaki ayırıma çok fazla dikkat etmemekte, çoğu zaman bu iki kavramı birbirlerinin yerine kullanmaktadırlar. Bununla birlikte bu konuda yapılan bir diğer hata da yöntem olarak gösterilenlerle teknik olarak gösterilenler arasındaki farkın vurgulanmamasıdır. Bu noktada verilecek en güzel örnek “soru-cevap” ın hem bir yöntem hem de bir teknik olarak kullanılabileceği ayrımının görülememesidir. Yöntem olarak kullanıldığında dersin/konunun bütünüyle sorular aracılığıyla işlenmesi (Sokratik yöntem), teknik olarak kullanıldığında ise öğretileni en iyi şekilde kazandırmak ve dersi zenginleştirmek için dersin belirli yerlerinde sorular sorulması anlamına gelir.
Öğretim stratejileri genellikle dersten önce belirlenir; yöntem ve teknikler önceden belirlenen stratejiye göre seçilir. Burada en önemli nokta her öğretim yönteminin her derse, her konuya, her öğrenci grubuna, her öğretim düzeyine uygun olmayabileceğini kabul etmektir. Değişik durumlarda değişik yöntemlerin kullanılması gerekir. Yöntem seçimini etkileyen belli başlı faktörler şunlardır:
• Dersin içeriği: Dersin içindeki konuların doğası çoğu kez öğretim yönteminin en kuvvetli belirleyicisidir. Örneğin, Fen ağırlıklı derslerdeki bazı konular doğrudan laboratuar çalışması gerektirebilir. Edebiyat ve dil derslerinde bazı edebi eserlerin okunup ev ödevi şeklinde hazırlanması gereklidir. Konu, hangi yöntemle en iyi şekilde öğretilebilecekse o yöntem kullanılmalıdır.
• Öğrencilerin özellikleri: Öğrencilerin yaş, cinsiyet, yetenek ve ilgileri, motivasyonları, ailelerin sosyo-ekonomik ve kültürel özellikleri, öğrencilerin içinde yetiştikleri çevre vs. yöntem seçiminde etkili olabilir. Bir eğitimci sınıftaki öğrencilerin özelliklerine göre gerektiğinde değişik yöntemleri uygulayabilmelidir.
• Eğitimcinin özellikleri: Ders yöntemini eğitimci seçtiği için bu seçimde onun özelliklerinin de etkili olacağı son derece açıktır. Eğitimcinin yaşı, cinsiyeti, mezun olduğu okul, kıdemi, o günkü motivasyonu ve psikolojik durumu da öğretim yöntemi seçimini etkilemektedir.
• Zaman ve fiziksel olanaklar: Pek çok eğitimci, klasik yöntemleri zaman sınırlılığı yüzünden tercih etmektedir. Çünkü modern yöntemler klasik yöntemlerden daha fazla zaman gerektirmektedir. Sınıfta uygun ders araçlarının olup olmaması gibi fiziksel koşullar da öğretim yöntemi seçimini etkiler. Bilgisayar, tepegöz, projeksiyon, laboratuar, TV-video, iyi bir kütüphane gibi dersin esas araç-gereçlerinin veya yardımcı aletlerin olup olmaması yöntem açısından önemlidir.
• Maliyet: Anlatım, soru-cevap ya da grup tartışması gibi yöntemler ek bir para gerektirmeyebilir. Oysa öğrencilere canlı tecrübeler kazandırmak istendiğinde yapılacak bir gözlem gezisi ek bir maliyet demektir.
Aşağıdaki tablonun ilk iki sütunu buraya kadar anlatılanları özetlemektedir. Diğer iki sütun ise bundan sonra anlatılacak bilgilerle daha da somutlaşacaktır.
Dersin\Konunun Niteliği Strateji Yöntem Teknik
Ezberleme, tanıma, Sunuş Düz anlatım Gösteri, Söylev,
hatırlama Soru-Cevap, Bilgisayar Destekli
Neden, Niçin, Nasıl Buluş Tartışma, Grup Tartışması,
Gezi-Gözlem, Münazara, Panel,
Soru Cevap Beyin Fırtınası,
Örnek Olay,
İlkeleri Kullanma, Araştırma Gözlem, Benzetim, Drama,
Problem Çözme,Karar Verme, Problem Çözme, Rol Yapma,Gözlem,
Uygulama Gösteri Deney
Tüm Davranışlar Tam Öğrenme Tüm Yöntemler Tüm Teknikler
Genel öğretim yöntemleri maddeler halinde aşağıda sıralanmış fakat konunun genişliği bakımından ayrıntılara inilmemiştir. Bu konunun ayrıntıları başka bir yazıda verilecektir.
• Anlatım: Öğretmenin bilgilerini pasif bir şekilde oturarak dinleyen öğrencilere otokratik biçimde ilettiği, tarihte ve bugün en yaygın kullanılan klasik bir yöntemdir.
• Soru-Cevap: Öğretmenin formüle ettiği soruları öğrencilerin sözel olarak cevaplamalarına dayanan bir öğretim yöntemidir. Başka yöntemlerin içinde ara sıra kullanılan soru-cevap tekniğinden farklı; dersi baştan sona soru-cevap tarzında işlemek demektir.
• Tartışma: Tartışma, iki veya daha çok kimsenin herhangi bir konuyu karşılıklı konuşarak, birbirini dinleyerek, eleştirerek, gerektiğinde sorular sorarak incelemesine dayanan bir öğretim yöntemidir.
• Problem Çözme: Bu yöntemde öğrenci, dersle ilgili problemleri algılayabilmelidir. Problemlerin farkına varmayan kişinin onun üzerinde düşünmesi ve çözümler üretmesi mümkün değildir.
• Gezi-Gözlem: Eğitim-öğretimde gözlem, varlık ve olayların kendi doğal ortamlarında plânlı ve amaçlı olarak incelenmesi demektir. Bu yönteme, konular işlenirken anlaşılırlığı sağlamak için başvurulabilir. Gözlem yöntemi genellikle eğitsel ders gezileri olarak da adlandırılır. Bunun yanında gözlem sınıflarda da yapılabilir. Uygulamada gözlem, deney, gösteri, yaparak-yaşayarak öğrenme yöntemleri iç içe girmiş bulunmaktadır.
• Gösteri: Öğretmenin herhangi bir konuyu sınıf ortamında diğer öğrencilerin önünde deneyerek, araç ve gereçler kullanarak açıklaması ya da sunmasıdır. Gösteri yönteminde hem görsel hem işitsel iletişim kullanılır.
• Örnek Olay: Gerçek yaşamda karşılaşılabilecek problemlerle öğrencileri yüz yüze getiren bir yöntemdir. Bu yöntem, aktif öğrenme yoluyla öğrencilerin gerçek durumlar hakkında düşünmesini, örnek olay içerisinde yer alan problemin çözümüne yönelik öneriler geliştirmelerini sağlar.
Öğretim Teknikleri
Yukarıda öğretim tekniğinin, öğrenmeyi artırmak ve öğretimi etkili hale getirmek için öğretim yöntemini uygulamaya koyma biçimi olduğu söylenmişti. Bu açıdan öğretim teknikleri, her zaman öğretim yöntemleriyle birlikte kullanılması gereken araçlardır. En genel öğretim teknikleri aşağıda şekil 2’de hangi yöntemlerde kullanılabileceğiyle birlikte özetlenmiştir. Burada yer darlığı nedeniyle tekniklerin ayrıntılarına da girilmemiştir.
Sonuç
Etkili ve çağdaş bir eğitimci, hem öğretim yöntem ve tekniklerini hem de bunların sınıfta uygulanması konusunda karşılaşabileceği güçlükleri çok iyi bilmelidir. Teorinin bilinmesi, iyi düzeyde uygulama yapılacağı anlamına da gelmez. Bu nedenle, eğitimcinin, uygulama sırasında bir öğretim yöntem ve tekniğinin dezavantajlarını hangi yöntemin avantajlarıyla giderebileceğini veya asgari düzeye indirebileceğini etkili öğretim ve kalıcı öğrenmenin gerçekleşmesi açısından bilmelidir.
Kaynaklar
Açıkgöz, Kamile Ün. 2003. Etkili Öğrenme ve Öğretme. Eğitim Dünyası Yayınları, 5. Baskı, İzmir.
Erginer, Ergin. 2004. Öğretimi Planlama, Uygulama ve Değerlendirme. Öğreti yayınları, Ankara.
Ergün, Mustafa ve Özdaş, Ali.1997. Öğretim İlke ve Metodları. İstanbul.
Gürsel, Musa., Sarı, Hakan ve Dilmaç, Bülent. (Editörler). 2004. Sınıf Yönetimi. Eğitim Kitabevi Yayınları, Konya.
Hesapçıoğlu, Muhsin. 2008. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Eğitim Programları ve Öğretim. Nobel Yayınları, Genişletilmiş 6. Baskı. Ankara.
Küçükahmet, Leyla. 1995. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Gazi Büro Kitabevi, Ankara.
